एसियामा, देशहरू पनि अगाडि बढिरहेका छन् । अमेरिकी बहिर्गमनपछि टीपीपीको सम्भावित पुनर्जीवनका लागि जापानले नेतृत्व को भूमिका लिएको छ । केही प्रावधानहरू निलम्बन गरेर, टीपीपीलाई अहिले ‘कम्प्रिहेन्सिभ एन्ड प्रोग्रेसिभ ट्रान्स–प्यासिफिक पार्टनरसिप’ (सीपीटीपीपी) नामकरण गरिएको छ । सीपीटीपीपीका सदस्यहरुबीच १८ ओटा वास्तविक नयाँ पीटीएहरू प्रस्तुत गर्दै आउँदो मार्च महिनामा अमेरिकाबाहेक सबै मूल सदस्यहरुले हस्ताक्षर गर्ने छन् ।
केही वर्ष पहिले, प्रतिष्ठित अर्थशास्त्री रिचर्ड बाल्डविनले भनेका थिए– ‘क्षेत्रीय व्यापार उदारीकरणले डढेलोले झैं विश्वलाई सखाप पार्छ ।’ उनी सही थिए । प्रिफेरेन्टिएल ट्रेड एग्रिमेन्ट्स (पीटीए) १९९० को २० बाट बढेर आज लगभग तीन सय पुगेको छ र अन्तर्राष्ट्रिय व्यापार नीति परिदृश्यको मुख्य विशेषता बनेको छ ।
विश्वमा हरेक देश कम्तीमा एउटा पीटीएको पार्टी हो, जसमा मङ्गोलियाले २०१६ मा जापानसँगको सम्झौतामा हस्ताक्षर गरेर यस प्याकमा सामेल हुने अन्तिम देश बनेको छ । तर ब्रेक्सिट, अमेरिका ट्रान्स–प्यासिफिक पार्टनरसिप (टीपीपी) बाट बाहिरिनु र उत्तर अमेरिकी मुक्त व्यापार सम्झौता (एनएएफटीए–नाफ्टा) मा पुनर्मूल्याङ्कन गर्नु विश्व व्यापार प्रणालीका लागि ठूलो झटका हो ।
यस चोटको परिणाम के हुनेछ त ? के हामी क्षेत्रीय व्यापार एकीकरणको विश्राम, पछाडि लैजाने वा सुधारका लागि छौं ? यो यस कुरामा धेरै निर्भर गर्छ कि अन्य प्रमुख खेलाडीहरूले यस चोटको प्रतिक्रिया कसरी दिनेछन् ।
यद्यपि पीटीएहरू एक कठिन राजनीतिक बिक्री हुन थालेका छन्, सरकारहरूले तिनीहरूलाई पछ्याउँछन् किनभने तिनीहरू उत्पादकत्व बढाउँछन् र उपभोक्तालाई फाइदा पुर्याउँछन्, आर्थिक नीति सुधारका लागि प्रोत्साहित गर्छन्, आपूर्ति श्रृङ्खलाहरुलाई मजबुत बनाउँछन्, तथा क्षेत्रीय शान्ति र सुरक्षाको सन्दर्भमा अन्य सकारात्मक असरहरू छन् । साथै, पीटीएको व्यापारको प्रभावको अनुमान फरक फरक छ, अर्थशास्त्रीहरूको मतमा उनीहरूले सदस्यहरूबीच व्यापार बढाएका छन् र यसैले विकासमा सकारात्मक प्रभाव पारेका छन् ।
२०१६ मा, टीपीपीमा मोलमोलाइस जापान, अमेरिका र एसिया प्रशान्त क्षेत्रका १० अन्य देशहरु अमेरिकामा सामेलस तथा अमेरिका र युरोपियन सङ्घबीच व्यापार र लगानी ट्रान्स एटलान्टिक साझेदारी (टीटीआईपी) जस्ता शीर्षकहरु हावी भए । अपेक्षाहरु बढी थिए, किनकि यी सम्झौतामा विश्व व्यापारको एक महत्त्वपूर्ण भाग समाविष्ट थियो । त्यहाँ चिन्ता पनि थिए । विश्व आर्थिक मञ्च व्यापार तथा वैदेशिक प्रत्यक्ष लगानीमा ग्लोबल एजेन्डा काउन्सिलको रिपोर्टले सुरुमै यसलाई सम्बोधन गर्यो ।
यी मेगा–क्षेत्रीय सम्झौताहरूले विश्वव्यापी व्यापारिक प्रणालीलाई कसरी आकार दिनेछन् ? के तिनीहरू खेल परिवर्तक वा महँगा विकर्षण बन्ने छन् ? तिनीहरूले गैरसदस्यहरूलाई कसरी प्रभाव पार्छन् र तिनीहरूले कसरी प्रतिक्रिया जनाउने छन् ? झ्याप्पै २०१८ मा पुगौं र स्थिति धेरै फरक छ । प्रणालीमा एउटा घात लागेको छ,– अमेरिका र यूकेको पुनस्र्थानको रुपमा । अमेरिका टीपीपीबाट बाहिरिएको छ, टीपीपीको वार्ता निलम्बन गर्यो, बाहिरिने धम्की दिएर नाफ्टाको पुनः मोलमोलाइ सुरु गर्यो तथा कोरिया–अमेरिका पीटीएका केही विशिष्ट प्रतिबद्धताहरुको संशोधन गर्न पहल गर्यो ।
ईयूसँग धेरै गहिरो व्यापार एकीकरण योजनामा समाप्त गर्न बेलायती पोस्ट–ब्रेक्जिट पुनस्र्थापना संलग्न छ तथा भविष्यको आर्थिक साझेदारीका लागि संलग्नताका नयाँ नियमहरूमा सहमत छ, जबकि युरोपियन सङ्घको सदस्यतासँग आउने त्यस्तै ४० ओटाजति पीटीएहरुलाई दोहोर्याउनु वा पुनः मोलमोलाई गर्र्नु – कुनै सानो काम हैन। ।
अन्य देशहरूले वर्तमान आघातको प्रतिक्रिया दिन आफ्ना नीतिहरूलाई कसरी परिवर्तन गर्न सक्छन् ? के संसार विश्राममा छ ? कि पछाडि सर्ने खतरा हो ? अथवा पीटीएहरूको पुनरुत्थानको लागि हो ? यी आजका प्रश्न हुन् – मुस्किलले एक–डेढ वर्ष पहिलेका भन्दा धेरै फरक छन् ।
चुनौतीहरूका बीचमा केही रोचक समाचारहरू छन् । ईयूले यसभन्दा पहिले नै सम्झौता भएका वियतनाम, क्यानाडा, जापान तथा छिट्टै सम्झौता हुने सम्भावना भएका अर्जेन्टिना, ब्राजिल, पराग्वे र उरुग्वे (मर्कोसर)सँग व्यापक पीटीए सञ्जालको विस्तृत विस्तार र आधुनिकीकरण गर्ने सबैभन्दा महत्त्वपूर्ण सम्झौताहरूको नेतृत्व गरिरहेको छ । सर्वोत्तम रक्षा एउटा राम्रो दोष हो भन्ने रणनीतिअनुसार ईयूले विश्व व्यापारमा बढी पूर्वानुमान लगाइरहेको छ ।
एसियामा, देशहरू पनि अगाडि बढिरहेका छन् । अमेरिकी बहिर्गमनपछि टीपीपीको सम्भावित पुनर्जीवनका लागि जापानले नेतृत्व को भूमिका लिएको छ । केही प्रावधानहरू निलम्बन गरेर, टीपीपीलाई अहिले ‘कम्प्रिहेन्सिभ एन्ड प्रोग्रेसिभ ट्रान्स–प्यासिफिक पार्टनरसिप’ (सीपीटीपीपी) नामकरण गरिएको छ । सीपीटीपीपीका सदस्यहरुबीच १८ ओटा वास्तविक नयाँ पीटीएहरू प्रस्तुत गर्दै आउँदो मार्च महिनामा अमेरिकाबाहेक सबै मूल सदस्यहरुले हस्ताक्षर गर्ने छन् ।
ठीक यसै बेला मार्चमा ईयू – जापान पीटीए पनि हस्ताक्षर हुनेछ । यो विश्व व्यापारका यी दुई नेताहरूबीच एकदम महत्त्वपूर्ण आर्थिक सहकार्य प्रतिबद्धता हो । क्षेत्रीय सहयोग आर्थिक साझेदारी (आरसीईपी), जापान–चीन–कोरिया पीटीए सहित अन्य वार्ताहरु हुनेक्रममा छन् । चीनको बेल्ट एन्ड रोड इनिसिएटिभ (बीआरआई) पीटीएहरुभन्दा अलग र माथि छ । छओटा भूमिगत करिडोरसँगै ‘हार्ड’ किसिमका पूर्वाधारसहित अन्तरमहाद्वीपीय क्षेत्रमा क्षेत्रीय आर्थिक एकीकरण र सम्बन्ध सुधार गर्न, एक्काइसौं शताब्दीको सामुद्री रेशम मार्ग, दक्षता बढाउन र आर्थिक प्रवाहलाई सहज बनाउन, सफ्ट भौतिक पूर्वाधार–जस्तैः ७० ओटा अथवा बीआरआईमा आबद्ध राष्ट्रहरुमा व्यापार तथा प्रत्यक्ष वैदेशिक लगानी वृद्धि गर्न वित्तीय प्रणाली, तथा नीति सुधार एवम् संस्था निर्माणमा यो सबैभन्दा महत्वाकाङ्क्षी पहल हो । अब यो ल्याटिन अमेरिका अथवा आर्कटिकभन्दा परसम्म ढुवानी मार्ग विस्तार गर्ने कुरा हो, जसलाई ‘पोलार सिल्क रोड’ भनिएको छ । आरसीईपी, जापान–चीन–कोरिया पीटीए र अन्य सम्झौताहरु पनि अगाडि बढ्दैछन् ।
अन्य क्षेत्रहरू पनि सक्रिय रूपले लागिपरेका छन् । क्षेत्रीय आर्थिक समुदायको निर्माणमा व्यापारलाई उदारीकरण गर्न अफ्रिकी देशहरू आउँदो मार्चमा ‘कन्टिनेन्टल फ्री ट्रेड एग्रीमेन्ट’ (सीएफटीए) मा हस्ताक्षर गर्नेछन् । एसियाले वर्तमान पीटीएलाई उन्नत र खँदिलो बनाउन जारी राखेको छ र गैर–एसियाई साझेदारहरूसँग नयाँ सम्झौतामा व्यस्त छ, जबकि ल्याटिन अमेरिकामा कोलम्बिया, चिली, मेक्सिको र पेरूलाई सामेल गर्ने सम्भावित मर्कोसुर–ईयू सम्झौता र प्रशान्त गठबन्धनको लगातार सुदृढतालाई लिएर निकै उत्साह छ, जसले अब अष्ट्रेलिया, क्यानाडा, न्युजिल्यान्ड तथा सिङ्गापुरसँग ‘सहयोगी सदस्यता’बारे कुराकानी गरिरहेका छन् ।
माथिको प्रकाशमा, संसार पीटीएमा पूरै पछाडि फर्कनका लागि होइन । जबकि केहि वार्ताहरु निलम्बन गरिएका छन्, महत्त्वपूर्ण व्यापार सम्झौताहरु पूर्ववत् गरिँदैछन, र व्यापार सम्झौताको वार्तामा अमेरिकी संलग्नताको अनिश्चितता बलियो हुँदैछ, ईयू, जापान, चीन र अरूले कम्मर कसेका छन् र अधिक व्यापार सहयोगको लागि संसारको नेतृत्व गर्दै छन् ।
यो नयाँ समयको सङ्केत हो । उनीहरूको नेतृत्वलाई स्वागत छ । यसले आफैमा धेरै राम्रो गरिरहेको छ, तर यो अरु फर्केर आउन तयार भएका बेला ढोका खोल्ने साधन पनि हो । यसबाहेक, विभाजित विश्वमा भन्दा बाहिरबस्नुको मूल्य सहकारितामा धेरै छ । त्यसैले तिनीहरूले यो सम्भावना बढाइरहेका छन् कि अरुहरु भोलि पुनः संलग्न हुनेछन् ।
गोन्जालेज विश्व आर्थिक मञ्चको भविष्य व्यापार तथा लगानी परिषद्का सदस्य तथा कोस्टारिकाका पूर्ववाणिज्य मन्त्री हुन् ।
साभार : विश्व आर्थिक मञ्च
